Trong y học cổ truyền, bắt mạch là bước chẩn đoán đầu tiên và đóng vai trò then chốt trong việc khám và điều trị bệnh. Vậy phương pháp này có tác dụng gì? Quy trình bắt mạch diễn ra như thế nào?
- Những bài thuốc đông y điều trị gan nhiễm mỡ hiệu quả
- Những bài thuốc đông y giải độc cơ thể an toàn và hiệu quả
Bắt mạch có tác dụng gì?
Nội dung trong bài viết
Trong Đông y, mạch được coi là biểu hiện của khí huyết trong cơ thể, có thể cảm nhận được qua cổ tay. Việc bắt mạch giúp thầy thuốc nhận biết những biến đổi bên trong cơ thể, từ đó đánh giá tình trạng sức khỏe và xác định bệnh lý mà người bệnh đang gặp phải.
Thầy thuốc Y học cổ truyền công tác tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn cho biết ở người khỏe mạnh, mạch thường có nhịp đều, không quá mạnh hay quá yếu. Khi cơ thể có vấn đề, mạch sẽ có sự thay đổi rõ rệt. Dưới đây là một số biểu hiện mạch đặc trưng trong từng nhóm bệnh:
- Bệnh do ngoại tà (thực chứng): Khi cơ thể đang trong trạng thái khí huyết thịnh, nhưng lại bị xâm nhập bởi các yếu tố gây bệnh từ bên ngoài như hàn, nhiệt, phong, thấp,… thì mạch thường có các biểu hiện như: hồng, phù, huyền, hoạt, sác, khẩn,… Đây là những dạng mạch dương.
- Bệnh do nội thương (hư chứng): Khi khí huyết suy yếu, cơ thể bị tổn thương do các yếu tố bên trong (buồn phiền, lo âu, căng thẳng…), mạch thường biểu hiện như: nhuyễn, nhu, nhược, trì, trầm, tế… thuộc nhóm mạch âm.
Thông qua việc bắt mạch, thầy thuốc có thể đánh giá được mức độ thịnh – suy của khí huyết, tình trạng âm – dương trong cơ thể, từ đó đưa ra hướng điều trị phù hợp.
Quy trình thực hiện bắt mạch
Bắt mạch là một kỹ thuật đòi hỏi sự tinh tế, tập trung và kinh nghiệm từ người thầy thuốc. Quy trình bắt mạch thường được thực hiện qua các bước sau:
Bước 1: Chuẩn bị:
- Không gian bắt mạch cần yên tĩnh, thoáng mát để tránh ảnh hưởng đến cảm nhận của thầy thuốc.
- Người bệnh nên ở tư thế nằm hoặc ngồi thoải mái, tay duỗi thẳng, lòng bàn tay ngửa lên.
- Tâm lý người bệnh cũng cần ổn định, tránh lo lắng, hồi hộp vì cảm xúc có thể ảnh hưởng đến kết quả bắt mạch.
Bước 2: Xác định vị trí bắt mạch:
- Mạch được bắt ở động mạch quay trên cổ tay.
- Vị trí mạch chia làm ba bộ: thốn, quan, và xích. Ngón trỏ đặt ở bộ thốn. Ngón giữa đặt ở bộ quan. Ngón áp út đặt ở bộ xích.
- Thông thường ba ngón tay đặt sát nhau, nhưng nếu bệnh nhân có cổ tay lớn, có thể giãn ra một chút.
Bước 3: Thực hiện bắt mạch:
Khi bắt đầu bước này, thầy thuốc Đông Y sẽ đặt ba ngón tay (ngón trỏ, ngón giữa và ngón áp út) lên vị trí động mạch quay ở cổ tay của người bệnh. Mỗi ngón tay tương ứng với một vị trí cụ thể trên mạch:
- Ngón trỏ đặt tại bộ thốn (gần cổ tay nhất)
- Ngón giữa đặt tại bộ quan (ở giữa)
- Ngón áp út đặt tại bộ xích (gần khuỷu tay hơn)
Thông thường, ba ngón tay sẽ đặt sát nhau, tuy nhiên với người có cổ tay lớn hoặc chiều cao vượt trội, khoảng cách giữa các ngón có thể giãn ra một chút để phù hợp với vị trí mạch.
Có hai phương pháp bắt mạch chính:
- Tổng khán: Đây là cách thầy thuốc cảm nhận mạch ở cả ba bộ cùng lúc để có cái nhìn tổng quát về tình trạng sức khỏe toàn thân.
- Vi khán: Ở phương pháp này, thầy thuốc đánh giá từng bộ vị riêng lẻ để xác định tình trạng của từng tạng phủ.
Trên thực tế, thầy thuốc thường phối hợp cả hai cách – bắt đầu với tổng khán để có cái nhìn tổng thể, sau đó chuyển sang vi khán để phân tích kỹ hơn từng tạng phủ.
Ngoài ra, trong quá trình bắt mạch, bác sĩ sẽ thay đổi lực ấn của ngón tay để cảm nhận được các lớp mạch nông – sâu khác nhau:
- Khinh án (ấn nhẹ): để cảm nhận lớp mạch nông bên ngoài
- Trung án (ấn vừa): để cảm nhận lớp giữa
- Trọng án (ấn sâu): để khám phá các biểu hiện sâu hơn trong cơ thể
Việc sử dụng lực phù hợp là rất quan trọng, giúp thầy thuốc nắm bắt được đầy đủ và chính xác những biểu hiện bất thường của mạch, từ đó đưa ra chẩn đoán sát với thực trạng của người bệnh.
Những lưu ý quan trọng khi bắt mạch
Giảng viên Cao đẳng Y Sài Gòn lưu ý để kết quả bắt mạch được chính xác nhất, cần lưu ý một số điểm sau:
- Thời điểm bắt mạch tốt nhất là vào buổi sáng sớm, khi âm dương chưa giao hòa, khí huyết ổn định.
- Người bệnh nên nghỉ ngơi trước khi bắt mạch, tránh tình trạng mệt mỏi sau khi vận động hoặc di chuyển.
- Không nên bắt mạch khi đang quá đói, quá no, hoặc vừa sử dụng các chất kích thích như cà phê, rượu, thuốc lá…
- Trang phục thoải mái, tránh áo bó sát ở tay vì có thể gây cản trở cảm nhận mạch.
- Không gian bắt mạch cần yên tĩnh, người bệnh cần giữ nguyên tư thế, tránh cử động đột ngột khiến mạch thay đổi bất thường.
Bắt mạch không chỉ là một thao tác chuyên môn trong Đông y, mà còn là một nghệ thuật đòi hỏi sự tinh tế, kinh nghiệm và tập trung cao độ từ người thầy thuốc. Hy vọng những thông tin trên đã giúp bạn hiểu rõ hơn về tác dụng, quy trình và những lưu ý quan trọng khi bắt mạch – một phương pháp chẩn đoán truyền thống nhưng vẫn giữ nguyên giá trị cho đến ngày nay.
